Sprawy spadkowe należą do bardzo skomplikowanych. Zawsze łącza one w sobie konieczność stosowania przepisów prawa oraz różnego rodzaju uwarunkowania, wynikające z – często niełatwych – relacji rodzinnych. W tym kontekście pojawia się problem zachowku, który ma zabezpieczać prawa najbliższych zmarłego, którym ten nie pozostawił żadnego majątku. Warto więc wiedzieć, komu i kiedy należy się zachowek. Zwłaszcza że coraz częściej trzeba się domagać spłaty zachowku przed sądem.
Co to jest zachowek?
Zachowek jest to część majątku spadkowego, która zawsze należy się członkom najbliższej rodziny spadkodawcy – bez względu na treść pozostawionego przez niego testamentu. W ten sposób ustawodawca chroni członków rodziny przed sytuacją, w której bezpodstawnie po śmierci bliskiej im osoby nie pozostawiono by im żadnej części majątku wchodzącego w skład spadku.
Zachowek należy się jedynie w przypadku dziedziczenia na podstawie testamentu, co wynika z faktu, że w przypadku dziedziczenia ustawowego najbliższym zmarłego należą się ściśle określone części pozostawionego przez niego majątku. Wówczas nie ma potrzeby zabezpieczenia ich interesów. Powinni o nie zadbać sami zainteresowani, odpowiednio przeprowadzając wszystkie formalności związane z dziedziczeniem.
Wydziedziczenie a zachowek
Zanim przejdziemy do wskazania dokładnie, komu należy się zachowek oraz ile on wynosi, warto zaznaczyć, że spadkodawca ma prawo pozbawić swoich bliskich prawa do zachowku poprzez akt wydziedziczenia.
Zgodnie z Kodeksem cywilnym, wydziedziczenie może nastąpić tylko w trzech przypadkach. Chodzi tu o sytuacje, gdy uprawniony do zachowku: wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie, w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Wobec tego należy zapytać: komu należy się zachowek? Odpowiedź na to pytanie także znajduje się w Kodeksie cywilnym.
Komu należy się zachowek?
Kodeks cywilny stanowi, że prawo do zachowku przysługuje: zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Warto pamiętać, że katalog uprawnionych do spadku ma charakter zamknięty, co oznacza, że osoby niemieszczące się we wskazanych tu grupach po prostu nie mogą domagać się realizacji tego prawa.
Przykładem mogą być tu osoby, które pozostawały ze zmarłym w faktycznym pożyciu. Jeżeli ich związek nie był małżeństwem, partner nie ma prawa do zachowku. Natomiast uprawnienie to przysługuje dzieciom zrodzonym w takim związku. Dla statusu zstępnego nie ma żadnego znaczenia, czy rodzice pozostawali w związku małżeńskim, czy nie.
Ile wynosi zachowek?
To, ile wynosi zachowek, również zostało określone w przepisach Kodeksu cywilnego. Stanowią one, że każdemu uprawnionemu do zachowku co do zasady przysługuje połowa wartości udziału w majątku spadkowym, który przypadłby mu przy dziedziczeniu na podstawie ustawy. Jednocześnie od tej reguły istnieje wyjątek. Zgodnie z Kodeksem cywilnym, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, wówczas przysługuje im dwie trzecie wartości tego udziału.
W związku z tym wysokość zachowku zawsze trzeba obliczać indywidualnie dla każdego uprawnionego. Najpierw należy zbadać, jaka część spadku przypadłaby mu, gdyby spadkobierca nie pozostawił testamentu, lub gdyby okazał się on nieważny. Przy czym przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Dopiero gdy wskazana część zostanie obliczona, należy oszacować jej wartość. Zasadą w tym przypadku jest, że przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. W tym kontekście warto wyjaśnić, że prawo do zachowku może nie powstać pomimo tego, że zmarły nie pozostawił swoim bliskim niczego w testamencie. Kiedy tak się dzieje?
Kiedy należy się zachowek?
W Kodeksie cywilnym znajduje się przepis stanowiący, że – obok powołania do spadku – uprawniony nie otrzyma zachowku, kiedy otrzymał od zmarłego darowiznę bądź zapis. Jeżeli tego rodzaju prawa pokrywają całą wartość zachowku, osoba bliska nie może domagać się niczego więcej. Gdyby zaś okazało się, że pokrywają one tylko część wartości zachowku, uprawniony do niego ma prawo żądać zapłaty brakującej kwoty.
Żądanie spłaty zachowku zawsze kieruje się do spadkobierców. Dochodzenie tego prawa warto rozpocząć od wystosowania wezwania do dobrowolnej zapłaty. Dopiero gdy nie przyniesie ono skutku, należy wejść na drogę postępowania cywilnego.