Właściwie każdy z nas prędzej czy później staje przed koniecznością przeprowadzenia postępowania spadkowego. W końcu dziedziczenie jest konsekwencją śmierci bliskich osób, która – niestety – stanowi nieuchronną konieczność. Z tego też względu sprawy spadkowe są jednymi z najczęściej spotykanych w obrocie prawnym, a solidna wiedza dotycząca tego na jakich zasadach się je przeprowadza jest naprawdę przydatna. Tymczasem w wielu miejscach można natrafić na nierzetelne czy nieścisłe informacje, często wprowadzające w błąd. Korzystanie z nich może okazać się niebezpieczne – zwłaszcza, gdy weźmie się pod uwagę, że nieprawidłowe przeprowadzenie sprawy spadkowej może wiązać się z poważnymi konsekwencjami, przede wszystkim w kwestii dziedziczenia długów. O czym więc należy pamiętać w kwestii spadkobrania?
Kto dziedziczy spadek?
Na początku warto podkreślić, że najważniejszym zagadnieniem w całej sprawie spadkowej jest ustalenie kto dziedziczy spadek. W istocie są to podstawowe informacje. Dopiero z tą wiedzą można zastanawiać się jak ustalić spadek bądź analizować czy w danych okolicznościach przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza bądź zrzeczenie się spadku będzie opłacalne.
W polskim prawie dziedziczenie może nastąpić na podstawie ustawy lub testamentu. Zawsze więc należy ustalić, czy zmarły pozostawił go po sobie. Jeżeli tak, konieczne jest stwierdzenie jego ważności. Dopiero w przypadku, gdy nie ma testamentu bądź jest on nieważny, może dojść do dziedziczenia na podstawie ustawy.
Jeżeli miałoby dojść do dziedziczenia ustawowego, to, kto dziedziczy spadek zależy bezpośrednio od przepisów prawa. Decydujące znaczenie ma tutaj Kodeks cywilny. Zgodnie z jego art. 931 § 1 w pierwszej kolejności do spadku powołany jest małżonek spadkodawcy – a więc osoby zmarłej – oraz jego dzieci. Przy czym część przypadająca dla małżonka nie może być mniejsza, niż ¼ całości spadku. Poza tym zastrzeżeniem małżonek i dzieci dziedziczą w częściach równych. Sprawa zdecydowanie komplikuje się, gdy przynajmniej jedna osoba, która byłaby w pierwszej kolejności powołana nie spadku, nie dożyła jego otwarcia – a więc śmierci spadkodawcy – bądź, gdy spadkodawca nie ma dzieci.
W przypadku braku zstępnych – zgodnie z Kodeksem cywilnym – dziedziczą małżonek zmarłego oraz jego rodzice. W takiej konfiguracji każdy z rodziców otrzymuje ¼ spadku. Jeżeli zaś współmałżonek nie dożył otwarcia spadku, rodzice dziedziczą całość w częściach równych. Możliwe jest także dziedziczenie przez dziadków spadkodawcy. Dochodzi do niego przy braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa. Oczywiście poszczególne udziały spadkowe mogą „przechodzić” na dalszych krewnych spadkodawcy, co z kolei zdecydowanie komplikuje – i tak nienależącą do najłatwiejszych – sprawę spadkową.
W każdym razie ustalenie kto dziedziczy spadek na podstawie ustawy nie jest zadaniem prostym, a do nieskomplikowanych spraw należą właściwie tylko te, gdy spadek ma przypaść małżonkowi i dzieciom spadkodawcy. Wobec trudności z ustaleniem dziedziczenia na podstawie ustawy niektórzy decydują się na sporządzenie testamentu. W dokumencie tym można właściwie dowolnie rozdysponować swój majątek – oczywiście pamiętając, że testament staje się skuteczny dopiero po śmierci testatora oraz po spełnieniu szeregu przesłanek dotyczących jego formy i treści. Jeżeli jednak przyszły spadkodawca nie chce pozostawiać swojego majątku rodzinie, musi pamiętać o jej wydziedziczeniu. Bez tego dzieciom, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy będzie przysługiwało roszczenie o zachowek. Przy czym wydziedziczenie zawsze musi zostać odpowiednio umotywowane.
Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza lub w inny sposób
Po określeniu kto dziedziczy spadek oraz na jakiej podstawie dochodzi do dziedziczenia, można przejść do dalszych elementów procedury spadkowej. Należy pamiętać, że sam fakt, iż określonej osobie należy się dana część spadku, nie oznacza konieczności stania się jej właścicielem. W końcu każdy powołany do spadku – zarówno na podstawie ustawy, jak i testamentu – może go przyjąć lub odrzucić (zrzec się). Dlatego zawsze konieczne jest, aby każdy z powołanych do spadku złożył stosowne oświadczenie woli dotyczące tego, czy przyjmuje – a jeśli tak, to w jaki sposób – czy też odrzuca spadek. Jednak to jak przyjąć spadek, zależy od samych zainteresowanych.
Oświadczenie przyjęcia lub zrzeczenia się spadku można złożyć na dwa sposoby: przed sądem lub przed notariuszem. W pierwszym przypadku konieczne jest sporządzenie stosownego wniosku oraz skierowanie go do właściwego sądu. Oczywiście wniosek ten podlega opłacie. Po jego wpłynięciu do sądu – pod warunkiem, że nie zawiera żadnych braków formalnych – rozpoczyna się stosowna procedura w trybie postępowania nieprocesowego. Najczęściej jest ona bardzo prosta i udaje się ją zakończyć na jednym posiedzeniu, podczas którego wnioskodawca (i ewentualnie inni uczestnicy) składa swoje oświadczenie. Następnie sąd wydaje postanowienie, w którym stwierdza przyjęcie bądź odrzucenie spadku. Przedmiotowe oświadczenie można także złożyć przed notariuszem. Wówczas sporządzi on akt poświadczenia dziedziczenia. Należy jednak pamiętać, że skorzystanie z tego rozwiązania możliwe jest wówczas, gdy u notariusza stawią się wszyscy potencjalni spadkobiercy. Jeżeli zastanawiamy się jak przyjąć spadek, najprostszym rozwiązaniem może okazać się skierowanie sprawy do sądu
Oświadczający o przyjęciu spadku – zarówno przed sądem, jak i przed notariuszem – muszą zdecydować się w jaki dokładnie sposób przyjmą spadek. Do wyboru są tu dwie możliwości: przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza oraz przyjęcie spadku wprost. Spadek z dobrodziejstwem inwentarza oznacza, że spadkobierca będzie odpowiadał za długi spadkowe jedynie do wartości spadku. Przykładowo jeżeli spadkodawca pozostawił długi o wysokości 150 tys. zł, a wartość jego majątku wynosi 100 tys. zł, spadkobierca będzie za nie odpowiadał jedynie do tej wartości. Jeżeli jednak przyjmie spadek wprost, będzie musiał pokryć całą sumę. Dlatego spadek z dobrodziejstwem inwentarza jest tak korzystnym rozwiązaniem. W każdym razie należy pamiętać, że wraz z przyjęciem spadku powstaje obowiązek zapłaty podatku od spadków i darowizn.
Ustalenie spadku
Ustalenie kto dziedziczy spadek oznacza zakończenie dopiero pierwszego etapu postępowania spadkowego. Po złożeniu oświadczeń przez spadkobierców dopiero jasne staje się komu i w jakiej części należy się majątek spadkowy. Nie oznacza to jednak, że poszczególni spadkobiercy mogą po prostu zabrać elementy wchodzące w skład masy spadkowej – a więc majątku pozostawionego przez zmarłego. W celu ustalenia, które z tych elementów – i na jakich zasadach – przypadną określonym spadkobiercom, konieczne jest przeprowadzenie postępowania o dział spadku. Do tego zaś niezbędne jest zdefiniowanie jaki dokładnie majątek pozostał po spadkodawcy. Zawsze trzeba więc odpowiedzieć sobie na pytanie, jak ustalić spadek?
Oczywiście dziedziczenie spadku jest najmniej skomplikowane wówczas, gdy rodzina posiada pełną wiedzę o majątku zmarłego – w tym jego długach. Jednak w rzeczywistości często sprawy te nie są oczywiste, zwłaszcza wówczas, gdy mamy do czynienia z konfliktami rodzinnymi czy śmiercią osoby nieutrzymującej bliskich relacji ze spadkobiercami. Oczywiście spadkobiercy mają prawo poszukiwać majątku spadkowego na własną rękę, np. zwracając się z wnioskami do różnych instytucji. Jednak znacznie prostszym i szybszym rozwiązaniem jest skierowanie do sądu wniosku o sporządzenie spisu inwentarza. Wówczas poszukiwanie to przeprowadzi, na zlecenie sądu, komornik, który ma dostęp do wszelkich niezbędnych rejestrów.
Po ustaleniu składu majątku spadkowego można przystąpić do jego podziału. Również on może nastąpić na dwa sposoby: przed sądem lub za pomocą umowy. Należy jednocześnie pamiętać, że jeżeli w skład spadku wchodzi jakakolwiek nieruchomości, umowę „działową” trzeba będzie sporządzić w formie aktu notarialnego. W każdym razie umowny podział stanowi najlepsze rozwiązanie, gdy istnieje zgoda pomiędzy spadkobiercami co do metody podziału. W sytuacjach konfliktowych najczęściej trzeba udać się do sądu
Zrzeczenie się spadku
Niezależnie od powyższego należy pamiętać, że każdy powołany do spadku ma prawo go odrzucić. Zrzeczenie się spadku powoduje taką sytuację, jakby powołany w ogóle nie dożył otwarcia spadku. Z tego też względu nie bierze on udziału w podziale majątku spadkowego, a jego część „przechodzi” na jego spadkobierców. Z tego względu warto podkreślić, że zrzeczenie się spadku przez rodzica powoduje konieczność jego odrzucenia także przez ich dzieci. W przeciwnym razie staną się oni spadkobiercami. Jeżeli jednak rodzic ma zamiar odrzucić spadek w imieniu swoich małoletnich dzieci, które ze względu na brak pełnej zdolności do czynności prawnych nie mogą tego samodzielnie dokonać, musi uzyskać zgodę sądu opiekuńczego. Jest to bowiem czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka.
O przyjęciu lub odrzuceniu spadku spadkobierca może swobodnie decydować jedynie w ściśle określonym terminie. Wynosi on sześć miesięcy licząc od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania do spadku. Najczęściej będzie to dzień, kiedy dotarła do niego wiadomość o śmierci spadkodawcy. Jednak w grę wchodzą także inne rozwiązania, np. dzień, gdy dana osoba dowiedziała się o odrzuceniu spadku i „przejściu” na nią uprawnień do dziedziczenia. Po upływie tego terminu domniemywa się, że spadkobierca przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza.
Sprawa spadkowa zawsze stanowi poważne przedsięwzięcie, wymagające dopełnienia szeregu formalności w odpowiednim terminie. Z tego względu warto skorzystać z pomocy specjalisty, doświadczonego w prowadzeniu tego rodzaju spraw. Wówczas spadkobiercy zyskują pewność, że wszystkie kwestie zostaną właściwie dopełnione i – co równie ważne – w odpowiednim terminie, a spadek zostanie przyjęty lub odrzucony zgodnie z ich wolą i w sposób zgodny z prawem.