Niektórym wydaje się, że sporządzenie testamentu przez spadkodawcę przesądza kwestię tego, kto otrzyma poszczególne składniki jego majątku – oczywiście po śmierci testatora. Jednak w praktyce nie jest to takie proste. Może się zdarzyć, że testament okaże się nieważny. Kiedy się tak dzieje? Aby poznać odpowiedź na to pytanie, trzeba przeanalizować przepisy Kodeksu cywilnego odnoszące się do sporządzania testamentu. Jedno jest pewne: właściwie zawsze można zastanawiać się, czy testament jest nieważny.
Od czego zależy nieważność testamentu?
Podstawową kwestią, od której zależy nieważność testamentu, jest jego forma. Zgodnie z Kodeksem cywilnym testament może zostać sporządzony na kilka różnych sposobów, jednak aby był on ważny, zawsze muszą zostać zachowane wszystkie wymagania przewidziane dla danej formy. Formy testamentu dzielą się na dwie podstawowe formy: zwykłe i szczególne. W pierwszej grupie wyróżnia się testament własnoręczny, notarialny i allograficzny. Natomiast w grupie testamentów szczególnych znajduje się testament ustny, podróżny i wojskowy.
Obok formy testamentu dla jego ważności jest istotne także to, aby był on sporządzony przez testatora w pełni swobodnie, czyli bez jakichkolwiek bezprawnych nacisków bądź pod wpływem innych wad oświadczenia woli. Wręcz klasycznym przykładem może tu być testament sporządzony pod wpływem groźby. Jak więc sporządzić testament, aby był ważny?
Jak sporządzić ważny testament?
Skoro nieważność testamentu w pierwszej kolejności związana jest z formą tego dokumentu, należy bliżej przyjrzeć się tej problematyce. Pierwszą z form testamentu jest tzw. testament własnoręczny. Kodeks cywilny stanowi, że spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Tym samym testament w tej formie nie może zostać np. wydrukowany i jedynie podpisany przez testatora. Po prostu całość dokumentu musi być napisana odręcznie.
Testament allograficzny polega na tym, że spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie spadkodawcy należy zamieścić w protokole, podając datę jego sporządzenia.
W praktyce najtrudniej stwierdzić nieważność testamentu notarialnego. Podstawowym zadaniem notariusza jest zadbanie o to, aby testament został przygotowany zgodnie z prawem i tym samym był ważny. Akty notarialne zawsze dają wysoki poziom bezpieczeństwa i nie inaczej jest w przypadku testamentów.
Wady oświadczenia woli
Nieważność testamentu może być związana także z wadami oświadczenia woli. Według Kodeksu cywilnego testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli; pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści; pod wpływem groźby.
W pierwszym z wymienionych tu przypadków ustawodawcy chodzi o to, że testator musi być w pełni świadomy tego, co czyni, wyrażając swoją ostatnią wolę. Jeżeli cierpi na jakieś zaburzenia, nawet przejściowe, wywołane, chociażby, spożyciem alkoholu, to nie może sporządzić ważnego testamentu. Natomiast błąd testatora oznacza sytuację, gdy pozostaje on w mylnym wyobrażeniu o rzeczywistości. W realiach spraw spadkowych może on przybrać różne postaci. Najczęściej błąd testatora polega na nieprawidłowym określeniu kręgu spadkobierców czy bezpodstawnym wydziedziczeniu niektórych bliskich. Warto pamiętać, że błąd testatora może zostać celowo wywołany przez działanie osób trzecich, którzy w ten sposób chcą uzyskać korzystny dla siebie testament.
Z działaniem osób trzecich zawsze wiąże się powstanie groźby, pod której wpływem spadkodawca sporządza swój testament. Nieważność testamentu powoduje każda groźba, bez względu na to, kto i w jaki sposób ją spowodował. Tym samym testament sporządzony pod wpływem groźby zawsze jest nieważny. Testator może skutecznie pozostawić swoją ostatnią wolę tylko wtedy, gdy ma pełną swobodę podjęcia decyzji co do losów swojego majątku po śmierci.
Jak stwierdzić nieważność testamentu?
Wobec powyższego jasne jest, że odpowiedź na pytanie, kiedy testament jest nieważny, musi uwzględniać szerokie spectrum możliwych podstaw nieważności testamentu. Dopiero wówczas, gdy podstawy te zostaną odpowiednio zidentyfikowane w ramach okoliczności konkretnego przypadku, można rozpocząć podejmowanie czynności zmierzających do stwierdzenia nieważności testamentu. Do tego zaś zawsze konieczne jest zainicjowanie postępowania przed sądem, aczkolwiek nieważność testamentu może zostać stwierdzona w ramach sprawy zmierzającej do ustalenia kręgu spadkobierców. Jeżeli więc spadkobiercy zainicjowali postępowanie spadkowe przed sądem i w jego ramach pojawiły się wątpliwości co do ważności testamentu, nie trzeba zakładać odrębnej sprawy.